=XIGASHO BBC SOMALI=
Dhowaan gobolka Kerala ee dalka Hindiya waxaa soo food saartay cabsi kadib markii 19 bukaan ay naftooda ku waayeen caabuq ka dhashay noole yar oo lagu magacaabo Naegleria fowleri, oo loo yaqaanno “tan maskaxda cunta ee amoeba”.
Dhacdadan ayaa dhalisay doodo baahsan oo ku saabsan cudur naadir ah oo la yiraahdo Primary Amoebic Meningoencephalitis (PAM), kaas oo in kasta oo uu naadir yahay, ku dhawaad qof kasta oo uu ku dhacayna wuu dhimanayaa.
Bukaannada dhintay ayaa da’doodu u dhaxaysaa 3 bilood ilaa 92 sano jir, waxaanay dhacdadani iftiimisay khatarta sare ee PAM, gaar ahaan meelaha biyaha wasakhaysan ama wasakhda ah lagu dabaasho ama sanka lagaga dhaqo.
Ma ahan Hindiya oo keliya, dalal badan ayaa soo saaray digniino ku saabsan cudurkan, oo uu ku jiro Mareykanka ka dib markii uu saameeyay dhowr qof.
Waxa sababa iyo astaamihiisa
PAM waxa keena amoeba yar oo biyaha ku nool oo loo yaqaan Naegleria fowleri. Noolahani wuxuu inta badan ku nool yahay biyo diirran ama wasakh ah sida balliyo, webiyo, ceelal, iyo barkadaha dabaasha. Caadi ahaan waa isha cuntada ee bakteeriyada, laakiin marka ay jirka ka soo gasho sanka, waxay u socotaa maskaxda waxayna si degdeg ah u burburisaa nudaha.
Calaamadaha ugu horreeya ee cudurkani waxay la mid yihiin kuwa hargabka: madax-xanuun, qandho, lallabbo, matag, iyo qoorta oo ku xanuunta.
Marka ay calaamadahan is beddelaan, bukaanku waxa uu la kulmaa jahawareer, mararka qaarkood qallal, miyir doorsoon iyo ugu dambeyntii geeri.
Bukaan-jiifku waxay inta badan dhintaan 7-10 maalmood gudahooda laga bilaabo bilawga calaamadaha. Maaddaama calaamadaha hore aanay ka duwanayn kuwa hargabka caadiga ah, qaar badan ma oga inay qabaan PAM ilaa ay xaaladdoodu ka sii darayso.
Sidee ku qaadeysaa cudurka iyo saameyntiisa?
Caabuqu wuxuu yimaadaa marka biyaha ay ku jiraan amoeba ay soo galaan sanka, tusaale ahaan marka la dabaasho ama ay kaa gaaraan sanka biyo wasakh ah. Laguma kala qaado qof ilaa qof kale, biyaha la cabbo oo ay ku jiraan amoeba ma keenaan caabuq. Amoeba-ku waxa uu dhex maraa neerfaha urta ee maskaxda, taas oo keenta dhaawaca unugyada, bararka, iyo cadaadiska kor u kaca ee gudaha madaxa.
Saameynteedu aad bay u daran tahay, waxayna keentaa bararka maskaxda, dhaawaca neerfaha, iyo geeri waqti gaaban gudaheed ah.
Tirakoobyada ayaa muujinaya in adduunka oo dhan, 95% ilaa 98% bukaannada PAM ay dhintaan. Gobolka Kerala ee dalka Hindiya, sanadkan oo kaliya, 69 xaaladood ayaa laga soo sheegay, iyadoo 19 ay u dhinteen, taasoo muujinaysa khatarta cudurkan xitaa meelaha uu naadir ku yahay. Xaaladdani waxay kor u qaadday muhiimadda waxbarashada guud iyo ogaanshaha hore ee aduunku u baahan yahay si loo kordhiyo fursadaha soo kabashada.
Daaweyntiisa
Ilaa hadda, PAM dawo ma leh. Bukaannada tirada yar ee bogsaday ayaa la siiyay isku-dar ah dawooyinka dilaaga amoebic sida amphotericin B iyo miltefosine, oo ay la socdaan dawooyinka caabuqa (steroids) iyo daawaynta si loo yareeyo cadaadiska.
Waxtarka daawayntan waa mid xaddidan sababtoo ah cudurku wuxuu u janjeeraa inuu si degdeg ah u faafo, inta badan marka bukaanku yimaado isbitaalka, unugyada maskaxda ayaa horeyba u dhaawacmay.
Sida ay khubarradu sheegeen, ka-hortagga ugu fiican ayaa ah in laga hortago caabuqa, waxaana ka mid ah in laga fogaado biyaha wasakhaysan ama aan nadiifka ahayn, in la nadiifiyo barkadaha iyo ceelasha, iyo in bulshada laga wacyigeliyo khatarta dabaasha ama isticmaalka biyaha aan nadiifka ahayn. Tallaabooyinkan ayaa ah kuwa keliya ee nolosha ka badbaadin kara cudurkan halista ah.
=XIGASHO BBC SOMALI=
